توضیحات: زیر مجموعه: مقالات; دسته: سیره و بینش بزرگان; منتشر شده در 04 تیر 1393; نوشته شده توسط محمدعلی صدری; بازدید: 1210

رابطه ي انتظار و بهداشت روان

نويسنده: حجت الاسلام مسعود آذربايجاني
مفهوم انتظار- به ويژه انتظار ظهور حضرت امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف)- در چارچوب مهدويت و امامت معنا مي يابد و جدا از مجموعه ي باورهاي اسلامي نيست. اعتقاد به مهدويت و انتظار، در رأس هرم اعتقادي شيعه قرار گرفته است. بنابراين، رابطه ي انتظار و بهداشت روان، مبتني بر ارتباط دين و باورهاي ديني با بهداشت روان است. باورهاي ديني از راه هاي تغذيه ي روحي، تفسير معناي زندگي، ايجاد حسّ انسجام، تخليه ي هيجاني و...، زمينه هاي آرامش و بهداشت رواني را فراهم مي كند.
در اين مقاله برآنيم از« ارتباط انتظار و ابعاد روان شناختي آن با بهداشت روان»بحث كنيم؛ موضوعي كه در درون مفهوم كلي بهداشت جاي مي گيرد و ناظر بر توانايي كامل براي ايفاي نقش هاي اجتماعي، رواني و جسمي است.
از لحاظ روان شناختي، انتظار امام معصوم (عليه السّلام) حالت هاي زير را در انسان پديد مي آورد:

1 .اميد:
انتظار نور سپيد، با رقه ي اميد را در دل انسان زنده مي كند:
«وَ أَشَرقَتِ الأرضُ بِنُورِ‌ رَبِّها...»(1)؛
و زمين[ در آن روز] به نور پروردگارش روشن مي شود... .
امام علي (عليه السّلام) فرمود:
مردم! در واپسين حركت تاريخ و آخرالزمان، بزرگ مردي از فرزندانم ظهور مي كند. هنگامي كه پرچمش به اهتزاز درآيد، شرق و غرب جهان را روشن سازد. با ظهورش موجي از شادي و نور، عالم گستر مي گردد.(2)
اميدواري در جايي است كه امكان نوميدي وجود دارد و يا مي تواند پديدار شود. اميد، معطوف به نجات است و خروج از ظلمات، مرض، جدايي، غربت يا بندگي را شامل مي شود. اميد، توكل به غلبه ي نهايي حق و عشق الهي است. اميدواري، موجب جلوگيري از يأس و سرخوردگي مي شود.
اميد بيشتر در بعد شناختي انسان مؤثر است و در سه محور اهداف، بينش و تفكر نمايان مي گردد:
1-1 .اهداف:
مسير حركت انسان را اهدافش مشخص مي كند. اميد در زندگي انسان، موجب مي شود تا بتواند براي خود اهدافي را در نظر بگيرد. انسان منتظر، با اميد به ظهور نور و عدالت- در حقيقت- اهداف كلان زندگي خود و جامعه را، با رويكرد به نصرت الهي(3)، پيروزي و بهروزي و غلبه حق بر باطل(4)، گسترش عدالت: «يَملأُ اللهُ الأَرضُ بهِ قِسطاً وَ عَدلاً كَما مُلِئَت ظُلماً وَ جَوراً»(5). و بالاخره فراگيري هدايت، لطف و رحمت(6)مشخص مي كند.
2 -1.بينش:‌
پس از تعيين اهداف كلان، اميدواري، به انسان بينشي عطا مي كند كه در مسير خود بن بستي نمي بيند و همواره با خلاقيت و نوآوري راه هاي نويني را آزمون مي كند.
امام سجاد (عليه السّلام) فرمود:
اِنتِظارُ الفَرَجِ مِنْ أَعظَمِ الفَرَجِ(7).
انتظار ظهور حضرت امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) از بزرگ ترين گشايش ها است. اميد، هميشه دريچه هاي جديدي به روي انسان مي گشايد.
3 -1.تفكر:
در مرحله ي سوم، براي رسيدن به اهداف درازمدت (كلان) و كوتاه مدت(خرد) نيازمند برنامه ريزي و طراحي عملياتي هستيم تا بتوانيم از امكانات و سرمايه هاي موجود به نحو بهينه استفاده كنيم و گام به گام به مقصود نزديك شويم. اميد در اين مرحله نيز، موجب مي شود كه افكار خود را در راستاي اهداف موردنظر تمركز بخشيم و برنامه ريزي مطلوبي داشته باشيم.
2 .آمادگي:
انتظار، آمادگي براي استقبال و همراهي منتظر را مي طلبد و بدون آن به بار نمي نشيند. بنابراين بايد در مسابقه ي آمادگي و سبقت جويي(8)كه در ابعاد عملي، صبر، پارسايي و نظامي، نمايان مي شود شركت جست.
1 -2 .صبر:
آمادگي براي انتظار، به اين معنا است كه توانايي و بردباري بر تأخيرها و شكيبايي بر مشكلات ناشي از غيبت را داشته باشيم.
خداوند متعال مي فرمايد:
«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَيْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ‌»(9).
قطعاً همه ي شما را با چيزي از ترس، گرسنگي و كاهش در مال ها و جان ها و ميوه ها آزمايش مي كنيم، و بشارت ده به استقامت كنندگان.
صبر، بر امتحان و بلاهاي سخت، ترس، گرسنگي و فقدان عزيزان- به ويژه بر مشكلات زمان غيبت و نزديك ظهور- تفسير شده(10) و استقامت در اين مشكلات، شرط آمادگي براي انتظار تا ظهور است.
2-2 .پارسايي:
شرط دوم آمادگي، ايجاد تمهيدات اخلاقي و شايستگي هاي فردي براي همراهي حضرت است. در حقيقت، معناي انتظار و آمادگي براي ظهور، اين است كه انسان خود را از هرگونه قيد و بند(دروني و بيروني)آزاد سازد و سبك بار و سبك بال آماده ي حركت باشد و اين امر، مستلزم پارسايي، زهد و تقوا است و شايستگي در پرتو عمل صالح مي خواهد.
امام صادق (عليه السّلام) فرمود:
براي صاحب الامر، غيبتي طولاني است، در اين دوران، هر كس بايد تقوا پيشه سازد و به دين خود چنگ زند.(11)
هم چنين مي فرمايد:
هر كس دوست دارد، در شمار اصحاب حضرت قائم (عجل الله تعالي فرجه الشريف) باشد، بايد منتظر باشد و پارسايي پيشه سازد و به اخلاق نيكو رفتار كند.(12)
آيات سوره ي عصر نيز درباره ي حضرت امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) تأويل شده است. امام صادق (عليه السّلام) آيه ي «إلّا الذَّيِنَ آمَنُوا...»(13) را به آياتنا،«... وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ...»(14) را به «مواسات الاخوان»،«... و تَواصَوا بالحَقِّ...»(15) را به «الامامه» و«... وَ تَواصَوا بِالصَّبرِ»(16) را به «في الفتره»تأويل كرده است.(17)
3 -2.نظامي:
بعد سوم از آمادگي، ايجاد آمادگي هاي جسماني و فراهم آوردن ابزار و وسايل مناسب(ساز و برگ نظامي) براي مبارزه و تقابل با دشمنان است.
امام كاظم (عليه السّلام) فرمود:
هركس اسبي را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن، دشمنان ما را خشمگين سازد، در حالي كه منسوب به ما است؛ خداوند روزي اش را فراخ گرداند و به او شرح صدر عطا كند و او را به آرزويش برساند و در رسيدن به خواسته هايش ياري كند.(18)
اسب- احتمالاً- به عنوان تمثيلي از تمهيدات نظامي متناسب است كه بايد در هر زمان- مطابق با شرايط و مقتضيات- فراهم گردد.
3 .اشتياق:
ابعاد عاطفي انتظار كه در حقيقت نقطه ي اوج انتظار و گرمي و حرارت آن به شمار مي آيد، اشتياق است. منتظر كسي است كه چون خاكِ تشنه نيازمند آب است:
«قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتِيکُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ‌»(19)؛
بگو: به من خبر دهيد، اگر آب هاي [سرزمين] شما در زمين فرو رود، چه كسي مي تواند آب جاري و گوارا در دسترس شما قرار دهد.
اين احساسات و عواطف در ابعاد زير تجلي مي يابد:
1 -3.محبت:
امام رضا (عليه السّلام) فرمود:
أَلأنيسُ الرَّفيقُ و َالوالِدُ الشَّفيقُ وَ الأَخُ الشَّقيقُ...!(20)؛
امام همدم و رفيق، پدر و مهربان... است.
بِنَفسي أَنتَ مِن مُغَيَّبٍ لَمْ يَخلُ مِنّا...(21)؛
جانم فداي تو اي ناپيدايي كه از ما بيرون نيست!
عَزيزٌ عَلَيَّ أنْ اَري الخَلقَ وَ لا تُري وَ لا أسمَعُ لَكَ حَسيساً وَ لا نَجوي(22)؛
چقدر بر من جانكاه است كه مردم را ببينم، اما تو ديده نشوي و هيچ گونه صدا و سخني از تو نشنوم.
2 -3. شور طلب:
منتظر، كسي است كه به دنبال يار مي گردد و با شور و شوق همه جا را در طلبش جست و جو مي كند:
لَيتَ شِعري أَينَ اسْتَقرَّتْ بِكَ النَّوي بَلْ اَيُّ أَرضٍ تُقِلُّكَ اَوْ ثَري اَبِرَضوي أَمْ غَيرِها أَمْ ذِي طُوي...(23)؛
اي كاش مي دانستم در چه جايي منزل گرفته اي و چه سرزمين و مكاني تو را دربرگرفته است! آيا در كوه رضوي هستي و يا در جاي ديگر و يا در ذي طوي هستي... .
كسي كه گم شده اي دارد و مدعي عشق و محبت است، آيا از او پذيرفته است كه هيچ گاه در طلب گم شده اش برنيامده باشد؟
3-3. چشم به راه بودن:
منتظر واقعي كسي است كه براي رسيدن يار، لحظه شماري مي كند؛ يعني به او عشق مي ورزد، با او سخن مي گويد و با چشم هاي نگران و رمق ديده، به دوردست مي نگرد كه شايد او را ببيند و بيابد:
اَلسَّلامُ عَلَيكَ حِينَ تَقُومُ السَّلامُ عَليَكَ حينَ تَقْعُدُ السَّلامُ عَليَكَ حينَ تَقْرَءُ وَ تُبَيِّنُ السَّلامُ عَليَكَ حِين تُصَلِّي وَ تَقنُتُ السَّلامُ عَليَكَ حِينَ تَركَعُ وَ تَسجُدُ...(24).
سلام بر تو آن گاه كه مي ايستي، سلام بر تو آن گاه كه مي نشيني، سلام بر تو هنگامي كه قرآن مي خواني و بيان مي كني، آن گاه كه نماز مي گزاري و قنوت مي بندي، سلام بر تو چون به ركوع مي روي و سجده مي كني.
يعني در همه ي احوال دلم با تو و چشمم به راه تو است.
امام صادق (عليه السّلام) فرمود:
هر كس دوست دارد در شمار اصحاب حضرت باشد، بايد چشم به راه باشد و پارسايي پيشه سازد.(25)
با نگاهي گذرا به محور اول (اميد) نقش مؤثر انتظار بر بهداشت روان، از جمله ضوابط تشخيص افسردگي بر اساس«dsm4»(26)روشن مي گردد.
وجود افسردگي خُلقي در تمام روز و بيشتر اوقات، مشكلات تمركز ذهني يا تصميم گيري، احساس نااميدي، كاهش مشخص رغبت يا لذت در تمام يا تقريباً همه فعاليت ها از آن جمله اند.
بديهي است، اين علايم در تقابل جدي با اميدواري و داشتن اهداف روشن، بينش مثبت و تفكر در جهت برنامه ريزي است، به عبارت ديگر، انتظار- به ويژه مؤلفه ي اميدواري آن- يك شيوه ي پيش گيرانه براي بيماري هاي رواني حاد، مثل افسردگي است و از اين جهت، مي تواند زمينه ساز بهداشت روان باشد.
افزون بر اين، مروري بر روان شناسي موفقيت- كه در حقيقت همان مرتبه ي ارتقا در بهداشت روان است- معلوم مي سازد كه از مهم ترين اركان آن، داشتن بينش مثبت، اهداف بلند و متعالي و نيز برنامه اي براي رسيدن به آنها است، مهم تر از اينها، تصحيح و تنظيم فكر و باورها براي رسيدن به اهداف و آرزوهاي موردنظر است.(27)
به طور كلي، در مواجهه با مسائل زندگي و رسيدن به موفقيت- به ويژه در مشكلات- به دو دسته از عوامل نيازمنديم:
نخست، فراهم آمدن اسباب طبيعي؛ دوم، شرايط رواني خاصي كه بتوانيم با مسائل بهتر رو به رو شويم كه معمولاً به اولياي الهي فراهم مي گردد. گاهي سستي اراده، ترس، غم، اضطراب و عدم اشراف كامل بر موقعيت باعث مي شود كه نتوانيم از راه حل هاي ممكن به شكل مطلوب بهره ببريم. توسل و توكل، باعث تقويت اراده و عدم تأثير عوامل مخلّ رواني مي شود.(28)
بنابراين، انتظار در ابعاد عاطفي آن؛ يعني اشتياق، محبت، شورِ طلب و چشم به راه بودن كه همگي مستلزم نوعي توسل و رابطه ي قلبي با حضرت است، به ويژه بر بهداشت روان به معناي پيش گيري اوليه و ممانعت از بيماري ها و ارتقاي توان مندي ها در مقابله با استرس ها و اضطراب ها نقش مؤثري دارد.
در جمع بندي نهايي، نتيجه مي گيريم: انتظار در محورهاي سه گانه ي اميد(شناختي) آمادگي(رفتاري) و اشتياق(عاطفي) بر بهداشت روان در دو سطح پيش گيري اوليه و ارتقاي توان مندي ها مؤثر بوده است. البته جهت آزمون تجربي هر يك از موارد، مي توان موقعيت هاي عيني مناسبي ترتيب داد و اين رابطه را به آزمون گذاشت.
پي نوشت ها :
1.زمر(39)آيه ي 69: امام صادق (عليه السّلام)«بنور ربها» را امام الارض... مي نامند(تفسير قمي، ج2، ص 253).
2.شيخ صدوق، كمال الدين و تمام النعمه، ج2، ص 653، باب57، ح17.
3.يوسف(12)آيه ي 110:«حَتَّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّيَ مَنْ نَشَاءُ وَ لاَ يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ‌.»[پيامبران به دعوت خود، و دشمنان آنها به مخالفت خود هم چنان ادامه دادند] تا آن گاه كه رسولان مأيوس شدند، و[مردم] گمان كردند كه به آنان دروغ گفته شده است؛ در اين هنگام، ياري ما به سراغ آنها آمد؛ آنان را كه خواستيم نجات يافتند و مجازات عذاب ما از قوم گنه كار بازگردانده نمي شود.
4.اعراف(7)آيه ي 128:«قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ‌» موسي (عليه السّلام) به قوم خود گفت: از خدا ياري جوييد، و استقامت پيشه كنيد، كه زمين از آنِ خداست، و آن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد، واگذار مي كند و سرانجام [نيك] براي پرهيزكاران است.
انبيا(21)آيه ي 105:«وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ‌» در «زبور» بعد از ذكر[تورات] نوشتيم:« بندگان شايسته ام وارث[حكومت] زمين خواهند شد.»
5.شيخ صدوق، كمال الدين و تمام النعمه، ج1، ص 319، باب31، ح2.
6.طه(20)آيه ي 135:«قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهْتَدَى‌» بگو: همه[ ما و شما] در انتظاريم[ ما در انتظار وعده ي پيروزي، و شما در انتظار شكست ما]حال كه چنين است، انتظار بكشيد، اما به زودي مي دانيد چه كسي از اصحاب صراط مستقيم و چه كسي هدايت يافته است.
اسراء(17)آيه ي 8:«عَسَى رَبُّکُمْ أَنْ يَرْحَمَکُمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنَا وَ جَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْکَافِرِينَ حَصِيراً» اميد است پروردگارتان به شما رحم كند. هرگاه برگرديد، ما هم بازمي گرديم و دوزخ را براي كافران، زنداني سختي قرار داديم.
7.شيخ طوسي، الغيبه، ص 49.
8.بقره(2)آيه ي 148: «وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَکُونُوا يَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِيعاً إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ» هر طايفه اي قبله اي دارد كه خداوند آن را تعيين كرده است؛ [بنابراين، زياد درباره ي قبله گفت و گو نكنيد و به جاي ‌آن] در نيكي ها و اعمالِ خير، بر يكديگر سبقت جوييد. هر جا باشيد، خداوند همه شما را[براي پاداش و كيفر در برابر اعمال نيك و بد،‌در روز رستاخيز] حاضر مي كند، ‌زيرا او بر هر كاري تواناست.
9.بقره(2)آيه ي 155.
10.شيخ صدوق، كمال الدين و تمام النعمه، ج2، ص 345، باب1، ح5: « قال الامامُ الصادقُ (عليه السّلام): إنَّ لِصاحِبِ‌ هذا الأمرِ غَيبةً فَليَتَِّقِ اللهِ عَبدٌ ولْيَتّمَسَّك بدِينهِ.»
11.محمد بن ابراهيم نعماني، الغيبه، ص250، باب14، ح5.
12.همان، ص 200، باب 11،ح16: قال الامامُ الصادقُ (عليه السّلام): مَنْ سَرُّ أنْ يَكُونَ مِن أَصحابِ القائِمِ فَلْيَنتَظِرْ وَلْيَعمَلْ بِالوَرَعِ وَ مَحاسِنِ الأخلاقِ.
13.سوره ي عصر(103)آيه ي3: مگر كساني كه ايمان آورده...
14.همان: ... و اعمال صالح انجام داده اند... .
15.همان: ...و يكديگر را به حق سفارش كرده... .
16.همان: ... و يكديگر را به شكيبايي و استقامت توصيه نموده اند.
17.شيخ صدوق، كمال الدين و تمام النعمه، ج2، ص 656، باب58، ح1.
18.شيخ كليني، كافي، ج6، ص 535، ح1، كتاب الدواجن: قال الإمامُ الكاظمُ (عليه السّلام)... مَن ارْتبَطَ دابَّهً مُتوَقَّعاً بهِ أمرَنا وَ يَغيظُ بهِ عَدُوُّنا وَ هُوَ مَنسُوبُ إلينا اَدَّرَ اللهُ رزِقَهُ وَ شَرَحَ صَدرَةُ وَ بَلَّغَهُ أمَلَّهُ وَ كَانَ عَوناً عَلي حَوائِجِه.
19.ملك(67)آيه ي 30.
20.شيخ كليني، كافي، ج1، ص 198، ح1.
21.سيد بن طاووس، إقبال الأعمال، ص 298؛ مفاتيح الجنان، دعاي ندبه.
22.سيد بن طاووس، إقبال الأعمال، ص 298؛ مفاتيح الجنان، دعاي ندبه.
23.سيد بن طاووس، إقبال الأعمال، ص 298؛ مفاتيح الجنان، دعاي ندبه.
24.شيخ طبرسي، الاحتجاج، ج2، ص 492؛ مفاتيح الجنان، زيارت آل ياسين.
25.محمد بن ابراهيم نعماني، الغيبه، ص 200، باب11، ح16.
26.پريرخ دادستان، روان شناسي مرضي تحولي، ج1، ص 292- 298؛ نصرت الله پورافكاري، طبقه بندي اختلافات رواني، ص 141.
27.ر.ك: عليرضا آزمنديان، تكنولوژي فكر.
28.ام. رابين ديماتئو، روان شناسي سلامت، ج2، ترجمه ي سيد مهدي موسوي اصل و ديگران، ص 759-762.
منبع مقاله :
امامي کاشاني و ديگران؛ (1385)، گفتمان مهدويت( سخنراني و مقاله هاي گفتمان چهارم)، قم: مؤسسه بوستان کتاب(مرکز چاپ و نشر تبليغات اسلامي حوزه علميه ي قم)، چاپ چهارم