توضیحات: دسته: مقالات; منتشر شده در 24 فروردين 1394; نوشته شده توسط علی جزینی; بازدید: 1347

بسم الله الرحمن الرحیم

پیشگفتار سوره

سنام قرآن در نگاه برگزیدگان بشر

در احادیث نبوی گاهی از این سوره به «سنام قرآن»، یعنی قله رفیع قرآن، یاد شده و گاهی با عنوان «سید قرآن» یا عنوان «فسطاط قرآن»، یعنی خیمه و سراپرده قرآن از آن تعبیر شده است.

این سوره مشتمل بر آیاتی برجسته و نورانی مانند آیه الکرسی است که از آن به «ذروه قرآن»، یعنی قله رفیع قرآن و یا «گنج عرشی» یاد شده است.

نام‌ها و اوصاف سوره

1- بقره

2- ذروه و سنام قرآن

3- فسطاط قرآن

4- سید قرآن

5- زهراء

تعداد آیات

سوره بقره که از «سور طوال» قرآن و طولانی ترین آنهاست، بر اساس «عدد اهل کوفه» 286 آیه دارد.

غرر آیات

آیات برجسته و ممتاز سوره بقره، آیه الکرسی و سه آیه پایانی این سوره و همچنین آیات ناظر به مقام منیع خلافت الهی و تعلیم اسماء و حقایق اشیا به انسان کامل است. تنها سوره ای که از خلافت انسان کامل و تعلیم اسماء در آن بحث شده همین سوره است.

خطوط کلی معارف سوره

در سوره بقره که از جامع‌ترین سوره‌های قرآن است، افزون بر معارف مبداشناسی و معادشناسی مباحث زیر آمده است:

1- نبوت عامه

2- تاریخ پیامبران بزرگ الهی

3- خلافت الهی انسان و خضوع فرشتگان در برابر انسان کامل

4- اوصاف پرهیزگاران، منافقان و کافران

5- ارزش و جایگاه شهید و شهادت

6- احکام عبادی

7- احکام خانواده

8- احکام اقتصادی

9- احکام اجتماعی

10- احکام کیفری

11- احکام خوراکی‌ها

هدف سوره

هدف واحدی که می توان از مباحث متنوع این سوره انتزاع کرد این است که مقتضای بندگی خدای سبحان، ایمان به همه پیامبران و همه کتابهای آسمانی است و بر این اساس، کافران و منافقان را بر اثر نداشتن ایمان مذمت می‌کند و اهل کتاب را به خاطر بدعت هایشان ملامت می کند و احکامی را که ایمان به آن ها مقتضای اسلام است بیان می کند.

فضیلت فراگیری و تلاوت

در فضیلت فراگیری و تلاوت این سوره احادیثی در جوامع روایی آمده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

1- پیامبر اکرم به ابی بن کعب فرمودند: «پاداش قرائت سوره بقره، درود و رحمت الهی و اجری همسان اجر یک سال مرزبانی در راه خداست. ای ابی! مسلمانان را به فراگیری این سوره فراخوان که در فراگیریش برکت و در رها ساختن آن حسرت است.

2- امام صادق (علیه السلام) فرمودند: سوره بقره و آل عمران در روز قیامت مانند دو قطعه ابر بر سر قاری خود سایه می‌افکند.

3- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: هر کس یک روز، سوره بقره را در خانه خود قرائت کند، سه روز آن خانه از گزند اهریمن مصون است و همچنین اگر یک شب آن را در خانه خود تلاوت کند، سه شب آن خانه از آسیب شیطان محفوظ است و شیطان به آن جا نمی آید.

4- در برخی روایات آمده است: تهی ترین خانه‌ها از خیر، خانه ای است که در آن سوره بقره تلاوت نشود.

5- در برخی روایات به تلاوت آیات خاصی از این سوره، مانند: چهار آیه اول، آیه الکرسی و سه آیه پایانی آن ارغیب شده است.

6- امیرالمومنین (علیه السلام) در خصوص آیه الکرسی و مداومت بر قرائت آن می فرماید: از هنگامی که آن را از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شنیدم، هیچ شبی تلاوت آن را ترک نکردم.

فضای نزول

آشنایی با «فضای نزول» هر یک از سوره‌های قرآن کریم، راهگشای تفسیر آیات، تشخیص هدف سوره و تبیین پیوند آیات آن سوره با یکدیگر است؛ چنانکه آشنایی با «شأن نزول» معتبر، در کیفیت تطبیق مفهوم جامع بر مصداق‌ها و اندراج جزئی تحت کلی فراگیر مؤثر است. همان‌گونه که بررسی دقیق مفهوم آیات سوره، راهنمای مناسبی برای حدس به فضای نزول از بیرون، شاهد خوبی برای استنباط دقیق مضامین سوره است، و هم اجتهاد کامل از درون، زمینه مساعدی برای حدس فضای نزول.

زمان و مکان نزول

سوره مبارکه بقره طولانی‌ترین سوره‌ قرآن و اولین سوره مدنی است که پس از هجرت پیامبر اکرم به مدینه، نزول آن آغاز شد. مقطع زمانی نزول سوره بقره یا هجده ماه آغاز هجرت است (از ربیع الاول سال یکم هجری تا ماه رمضان سال دوم) و یا دوازده ماه (از ماه رمضان سال اول تا ماه رمضان سال دوم). شواهد این مدعا بدین قرار است:

1- سوره مبارکه انفال دومین سوره مدنی است، کمی پس از جنگ بدر نازل شده و سیاق آیات آن گواه خوبی بر مدنی بودن و نزول آن پس از جنگ بدر است؛ زیرا برخی اخبار جنگ مزبور را بازگو و مسایل مربوط به جهاد، غنایم جنگی و انفال را بیان می‌کند. نزول سوره انفال که دومین سوره مدنی است، نشانه پایان یافتن بخش عمده آیات سوره بقره است.

2- بررسی اثباتی محتوا و معارف سوره بقره نیز نشانه نزول آن در مقطع زمانی مزبور است؛ زیرا حوادث و مناسبت‌های سال‌های اول و دوم هجرت، مانند تحویل قبله و احتجاج‌های متقابل در تغییر آن در این سوره منعکس شده است.

3- بررسی سلبی مضامین سوره نیز، نشانه نزول آن در اوایل هجرت است؛ زیرا هیچ تعرضی به رخدادهای اواسط و اواخر هجرت، مانند مباهله، صلح با صنادید قریش و سران طغیان، فتح نهایی و پیروزی فراگیر اسلام و حجه الوداع در آن یافت نمی‌شود.

تفاوت فضای نزول سور مکی و مدنی

قرآن کریم 114 سوره دارد که 85 سوره آن پیش از هجرت در دوران سیزده ساله اقامت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مکه و 29 سوره آن پس از هجرت، در دوران ده ساله اقامت آن حضرت در مدینه نازل شده است.

تشکیل دولت، صدور پیام دعوت اسلامی، درگیری‌های سیاسی، مبارزات فرهنگی و اعتقادی، جنگ های ابتدایی و دفاعی گوناگون، رشد و گسترش و مشهور شدن پدیده نفاق، کارشکنی های یهود در برابر دعوت اسلامی و تشریع صدها حکم از احکام فقهی دین، همه در مدینه مطرح بود و در چنین فضایی، بخش وسیعی از سوره های قرآن کریم نازل شد.

بنابراین، سر تفاوت اساسی مضامین سور مکی و مدنی قرآن کریم، اختلاف فضای نزول آن است؛ بر این اساس، مخاطبان سوره های مکی نوعا مشرکان هستند و محور اساسی محتوای این سوره ها تبیین اصول سه گانه دین و دعوت به پذیرش آن ها و نفی شرک و ابطال عبادت بتهاست، ولی مخاطبان سوره های مدنی نوعا مومنان یا اهل کتاب و منافقانند. از این رو سخن از جهاد، مناظره با یهود و نصارا و کارشکنی علنی منافقان، تنها در سوره های مدنی مطرح است و سوره های مزبور گذشته از اشتمال بر اصول اعتقادی، فروع فقهی و قوانین قضایی و حکومتی را در بردارد.

فضای نزول سوره بقره

دور نمایی از موقعیت فرهنگی و اجتماعی مدینه

یثرب در راه بازرگانی یمن به شام قرار داشت و محل سکونت دو طایفه «اوس» و «خزرج» بود. در کنار اوس و خزرج، سه طایفه بزرگ و سرشناس یهود به نام‌های «بنی قریظه»، «بنی نضیر» و «بنی قینقاع» که از مهاجران شبه جزیره بودند، به سر می بردند که نسبت به دیگران از جایگاه ممتازی برخوردار بودند.

موقعيّت اجتماعي و فرهنگي مدينه پس از هجرت

پس از هجرت رسول اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم و استقرار حكومت اسلامي، ساكنان مدينه چند گروه بودند:

1 ـ مسلمانان انصار: در سال يازدهم بعثت شش نفر از قبيله خزرج در موسم حج در مكه با رسول اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم ملاقات كرده، به اسلام گرويدند و اينان اولين گروهي بودند كه از خارج مكه به جمع مسلمانان پيوستند.

2 ـ مسلمانان مهاجر: اينان كه از اوّلين و خالصترين مسلمانان صدر اوّل‏اسلام بودند، بر اثر فشارهاي توان‏فرساي صناديد قريش و سران شرك، خانه‏ها و اموال خود را رها كرده، از مكّه به پايگاه اسلام، مدينه، آمدند و بخشي از ساكنان اين شهر را تشكيل دادند و در آغاز هجرت به مدينه بر اثر سكونت در ايوان كوچكي در ورودي مسجد پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم به «اصحاب صُفّه» معروف شدند.

3 ـ يهوديان: اينان در داخل و خارج شهر مدينه زندگي مي‏كردند و افزون بر يهوديان دو قبيله اوس و خزرج، سه قبيله معروف «بني قُرَيْظَه»، «بَنِي النَّضير» و «بني قَيْنُقاعْ» را تشكيل مي‏دادند. آنان از ثروت و امكانات فراواني برخوردار بودند و در اقتصاد و تجارت مدينه نقش عمده و محوري داشتند.

4 ـ مشركان: اينان بخشي از دو قبيله اوس و خزرج بودند كه مانند مشركان مكّه با اسلام عناد داشتند و پيوند قهرآميز خود را با يهود عَنُود از يك سو و مشركان مكه از سوي ديگر و منافقان داخلي از سوي سوم به صورت مثلّث مشئوم درآورده بودند ولي با استقرار نظام اسلامي تبديل به منافقان شدند يا از مدينه گريختند و بعد از آن اثر مشهودي از آنان ثبت نشده است.

5 ـ منافقان: ظهور و شيوع پديده نفاق در دوران سيزده ساله مكّه جايگاه چنداني نداشت؛ زيرا مسلمانان در اين دوران يا در شِعب ابوطالب محصور بودند يا شكنجه‏هاي توانفرساي صناديد قريش را تحمّل مي‏كردند و گروهي نيز به حبشه هجرت كردند و اصولاً مسلمان شدن در آن دوران با حرمانِ از همه مزاياي زندگي برابر بود.

به بيان ديگر، در دوران سيزده ساله مكّه كسي به طمع مادي يا بر اثر هراس از قدرت نظامي يا از خوف از دست دادن موقعيّت اجتماعي يا براي شكست دادن اسلام، منافقانه اظهار اسلام نكرد؛ زيرا مسلمانان در مكه نه حكومت و اقتداري داشتند، تا مخالفان از آن بهراسند و نه امكانات مادي، تا گروهي به طمع دستيابي به آن، منافقانه اظهار ايمان كنند.

اما در مدينه حكومت قدرتمند اسلامي استقرار يافت و اقتدار مسلمانان به ويژه پس از جنگ پيروزمند بدر، روزافزون و چشمگير شد به گونه‏اي كه بسياري از بزرگان مدينه براي حفظ منافع موروثي خود، با اسلام سازش كردند، همانند «عبدالله بن أُبي بن سَلول»، سركرده منافقان مدينه كه اندكي پيش از ورود اسلام به مدينه، قوم او زمينه زمامداريش را فراهم مي‏ساختند. بنابراين، پيدايش نفاق به طور گسترده، معلول شرايط خاص دوران مدينه است؛ شرايطي كه موجب شد آيات فراواني از سوره‏هاي مدني(كه پس از سوره بقره و بعد از جنگ بدر نازل شده است، مانند: انفال، آل عمران، احزاب، نساء، حديد، حشر، منافقون، تحريم، فتح و توبه) به منافقان و افشاي نقشه‏ها و دسيسه‏هاي تخريبي آنان و روابط پنهاني كه براي شكست نهضت اسلامي با يهوديان مدينه داشتند، اختصاص يابد.

شرايط سياسي و نظامي مدينه در زمان نزول سوره

با شكل‏گيري حكومت اسلامي در مدينه و آغاز اقتدار مسلمانان، خطر مهم از چهار جهت، حكومت نوپاي اسلام و حتي اصل موجوديت آن را تهديد مي‏كرد:

1 ـ مشركان قريش و عموم بت‏پرستان شبه جزيره.

2 ـ يهوديان كه در تجارت و اقتصاد مدينه نقش محوري داشتند.

3 ـ منافقان كه به تدريج و همپاي افزايش قدرت سياسي، نظامي و اقتصادي مسلمانان، شمار آنان افزونتر و كارشكني‏هايشان بيشتر مي‏شد.

4 ـ از جهت تجديد دشمني ديرين اوس و خزرج كه با اخوّت اسلامي زبانه‏هاي آتش كينه آنان فرو نشسته بود، ليكن عمده‏ترين خطر براي نظام اسلامي، يهوديان بودند كه براي نفاق‏افكني بين مسلمانان و شكست حكومت اسلامي سخت تلاش مي‏كردند و از اين رو در سوره بقره بيش از هر گروه مخالفي، سخن از يهوديان است.

تأثير متقابل فضاى نزول و معارف سوره

فضاى نزول هر سوره با معارف آن تأثير و تأثر متقابل و دو جانبه دارد. بر اين اساس، لازم است تأثير و تأثر متقابل مزبور در مورد سوره مباركه بقره نيز بررسى شود:

1- تأثير فضاى نزول بر محتواى سوره: سوره بقره، هم ويژگيهاى فضاى عمومى سور مدنى را دارد و هم با ويژگيهاى فضاى خاص مقطع نزول خود (سالهاى اول و دوم هجرت تا آغاز جنگ بدر) هماهنگ است. مواردى از هماهنگى و تأثير فضا بر محتوا به قرار زير است:

الف: تركيب خاص اجتماعى مدينه در مقطع نزول (مسلمانان، يهوديان، مشركان، و منافقان) و همچنين حاكميت مشركان و كافران بر مكه، زمينه ساز نزول آياتى درباره گروههاى مزبور و اوصاف و كارهاى آنان است؛ مانند آيات 3 تا 20 كه اوصاف متقيان، كافران و منافقان را بيان مى كند و آيات 40 تا 152 كه درباره يهود است و آيات 200 تا 207 كه ناظر به تقسيم انسانها بر اساس عقايد و اعمال آنهاست.

ب: چون يهوديان مهمترين گروه مخالف اسلام و نظام اسلامى بودند، بيش ‍ از يك سوم آيات سوره بقره (آيات 40 تا 152) درباره آنان نزل شده است؛ در اين آيات خداى سبحان نعمتهايى كه به قوم يهود و بنى اسرائيل داده است، برمى شمارد و همچنين از كفر، عصيان، ناسپاسى و پيمان شكنى آنان سخن مى گويد و دوازده قصه از قصص آنان را شرح مى دهد.

ج: چون نفاق در مقطع نزول سوره بقره، همانند دوران مكه مستور بود نه مشهور، تنها در چند آيه و آن هم با تعبير (من الناس) از منافقان ياد شده است (نه باعنوان منافق)؛ مانند آيات 8 تا 20 و 204 تا 206.

د: نياز شديد مسلمانان تهيدست مهاجر از يك سو، نيازهاى مالى جنگهايى كه در پيش بود از سوى ديگر و رباخوارى يهوديان، به ويژه رباى مضاعف، از سوى سوم، زمينه ساز نزول آيات انفاق و قرض الحسنه بود؛ مانند آيات 195، 215، 245، 261 تا 274.

ه: توان دفاعى روز افزون مسلمانان براى حراست از كيان اسلام و نظام اسلامى و لزوم تأمين زمينه مناسب براى جنگهاى آينده، بستر مناسب نزول آيات مربوط به جهاد و شهادت، مانند آيات 153 تا 157 و 190 تا 195 بود.

و: فراهم شدن زمينه مناسب براى تشريع احكام فقهى بر اثر استقرار نظام اسلامى و استقبال مردم از اسلام، متقاضى و مستدعى نزول آيات فراوانى درباره احكام فرعى بود و از اين رو مسائل عبادى، خانوادگى اقتصادى، اجتماعى و كيفرى فراوانى در اين سوره آمده است، تا آن جا كه برخى مفسران از ابن عربى نقل مى كند: از برخى مشايخ خود شنيدم كه مى گفت: در سوره بقره هزار امر، هزار نهى، هزار حكم و هزار خبر وجود دارد. (الجامع لاحكام القرآن ، ج 1، ص 148)

ز: ساير آيات اين سوره با تبيين اصول و معارف اعتقادى است يا معرفى جايگاه انسان كامل در نظام هستى يا دعوت به پذيرش اصول دين يا موعظه و اندرز اخلاقى كه مورد نياز هر جامعه اى است. برخى آيات نيز مشتمل بر مباحث جانبى مربوط به موضوعات محورى سوره است.

2- تأثير معارف سوره بر فضاى نزول: مهمترين تأثير سوره بقره جهل زدايى و جهالت روبى عصر جاهليت و سفاهت بود؛ زيرا عباب حكمت در آياتى مانند «يؤتى الحكمه من يشاء»(سوره بقره، آيه 269) حباب سفاهت و نادانى را زدود و راغبان از ملت خليل (عليه السلام) را به آن راغب كرد و بيماران اعتقادى و عملى را درمان بخشيد.

از اين رو افتخار به غارتگرى و خونريزى به ابتهاج به ايثار و نثار نفس و نفيس ارتقا يافتند و از سوسمار خورى به پرهيز از غزال و هدى در حرم حال احرام نايل آمدند و از عناد با دين خدا به جهاد در راه دين او كامياب شدند و از انكار اعجاز به اقرار به آن مفتخر گشتند و از تصديه و مكاء (سوره انفال، آيه 35) در كنار كعبه به طواف و عكوف و ركوع و سجود هجرت كردند و از رباخوارى به قرض الحسنه منتقل شدند و از تباهى مباهات جاهلى رهايى يافته و به فخر بندگى در آستان قدس ربوبى رسيدند و منادات و مناجات كه در آيات 186 و 286 به عنوان ادب دعا و آيين نيايش به درگاه الهى آمده است، در كام جانشان شهد شهود ريخت و درك عميقى نسبت به تثبيت مؤمنان و تثبيت منافقان و تبكيت يهوديان و تشتيت جمع مشركان پيدا كردند و در جنگ بدر (در ماه مبارك رمضان) مهاجمان مشرك را كه با توطئه و تبانى منافقان و يهوديان به سوى مدينه مى آمدند، بدون كمترين ادهان و ايهان و كوچكترين ونى وهن با عزيمت تام، هزيمت دادند؛ زيرا گرچه جنگ بدر از نزول سوره بقره اتفاق افتاده است، ليكن اجتهاد در تقويت روحيه جهاد بايد قبلاً پديد مى آمد كه اين سوره عهده دار آن بوده است.