تفسیر شریف تسنیم (نشریه هادی شماره 83)
- توضیحات
- دسته: مقالات
- منتشر شده در 08 شهریور 1395
- نوشته شده توسط مصطفی حسینی کوپایی
- بازدید: 1361
(الذی جَعَلَ لَکُمُ الارضَ فِراشاً وَ السماءَ بِناءً وَ انزَلَ مِنَ السماءِ ماءً فَاخرَجَ بِهِ مِنَ الثَمَراتِ رِزقاً لَکُم فَلا تَجعَلوا لله انداداً وَ اَنتُم تَعلَمون (آیه 22)
گزیده تفسیر
خداوند سبحان با تبیین ربوبیت خود در قالب ذکر برخی آیات آفاقی که نمونه ای از مجموعه نظام آفرینش است، انسان را متوجه توحید ربوبی می کند و در ذیل آن او را از هر گونه شرک آشکار و پنهان نهی می کند، تا انسان که مسافر الی الله است بتواند در پرتو عبادت، زاد و توشه راه را که تقواست تحصیل کند.
تفسیر
الذی: این موصول با صله اش (جَعَلَ لَکم ...) صفت دوم است برای «ربکم» (در آیه قبل) و بدین معناست که انسان ها باید خدایی را عبادت کنند که هم آفریننده آنان و نیاکانشان است و هم آیات و نشانه های دیگر او در زمین، آسمان، باران و میوه ها برای تامین روزی های بشر آشکار است.
جعل: جعل در این جا به معنای قرار دادن شیء در حالتی خاص است (جعل ترکیبی) و از این رو دو مفعول می گیرد.
لکم: لام در لکم برای غایت و فایده (نه علت غایی) است.
الارض: ارض اسم جنس است و بر هر چه در مقابل سماء قرار گیرد اطلاق می شود و در قرآن کریم اطلاقاتی دارد که برخی وسیع تر از برخی دیگر است؛ زیرا گاهی بر منطقه خاصی از زمین اطلاق می شود و گاهی مراد از آن همه کره زمین است و گاهی نیز مراد از آن مجموع عالم ملک و در برابر عالم ملکوت است.
السماء: علت تکرار کلمه سماء و نیاوردن ضمیر به جای اسم ظاهر آن است که سمائی که همچون خیمه ای بر زمین سایه افکنده و مانند سقفی بنا شده است با آسمانی که محل ریزش باران است فرق دارد.
به: باء در به برای سببیت است و خداوند با این کلام نظام سبب و مسببی در جهان عینی را تایید می کند.
الثمرات: ثمر عبارت است از هر چیزی که از چیز دیگر حاصل و متولد شود؛ مطلوب باشد یا نامطلوب و مادی باشد یا معنوی و در امور مادی خوراکی باشد یا غیر خوراکی.
انداداً: در معنای ند سه عنصر ملاحظه شده؛ مقابلت، مخالفت و ادعای مماثلت و اگر در موردی هر سه قید ملاحظه نشود، کاربرد واژه ند مجاز خواهد بود.
و انتم: جمله (و انتم تعلمون) حال برای فاعل (فلا تجعلوا) و متعلق آن محذوف است. حذف متعلق مفید عموم است؛ یعنی، شیئی از اشیا و شخصی از اشخاص (فرد یا گروه) را شریک و ند خداوند قرار ندهید، در حالی که همه شما از آگاهی توحیدی برخوردارید.
درجات نعمت ها و متنعمان
خداوند در جایی که مخاطبان او توده مردم باشند ربوبیت خویش را در قالب ذکر نعمت های تبیین می کند، ولی در جایی که مخاطب خداوند مومنان هستند ربوبیت خود را در قالب ذکر نعمت های باطنی، مانند ارسال رسل، انزال کتب و جعل نبوت و امامت و خلافت تبیین می کند که انسان در این مرحله در ردیف فرشتگان قرار می گیرد.
توحید ربوبی
خدای سبحان هنگامی که در صدد بیان چگونگی اداره حکیمانه عالم است کارها را به فاعل های قریب نسبت می دهد و در پایان می فرماید: این مجموعه، ساخته حکیمانه من است. ولی در جایی که در صدد بیان توحید ربوبی باشد، همانند آیه مورد بحث، پدیده ها و دگرگونی های آن را مستقیما به خود اسناد می دهد.
همه عوامل موثر در پیدایش و پرورش پدیده ها، مجاری فیض و سربازان الهی هستند. چنین نیست که خداوند تنها سر حلقه سلسله علل باشد، بلکه ربوبیت الهی نامحدود است و در کارهای جزئی ظاهری هم دست خدا را می توان دید.
حاصل این که، با توجه به مفاد آیه مورد بحث که توحید ربوبی است اداره همه امور کلی و جزئی عالم مستقیما به دست خداست و همه عالم امکان مجاری فیض و آیات اوست. از این رو قرار دادن خداوند در سرسلسله حلقات علی و معلولی تنها برای آشنایی ذهن است و گرنه خداوند در همه حلقات بدون امتزاج، اتحاد و حلول حضور مستقیم دارد.
آفت زدايى از توحيد عبادى
پس از تبيين بُعد اثباتى توحيد عبادى با (اعبدوا) بُعد سلبى آن را با جمله (فلا تجعلوا الله اندادا) بيان مى كند. اين جمله با كمى تفاوت در ديگر آيات قرآن كريم نيز آمده است.
ماده جعل در اين بخش از آيه شريفه به معناى قرار دادن دروغين است ؛ يعنى، عمل مشركان كه براى خداوند مثل و شريك قرار مى دهند كارى دروغين و باطل است.
سِر اين كه از بتها به عنوان انداد ياد شده، اين است كه گرچه مشركان اعتقاد داشتند خداوند در ذات خود و نيز در مقام خالقيت مثل ندارد، ولى در مرتبه ربوبيت اعتقاد به ربوبيت بتها داشته، محبت و عبادت آنها را لازم مى دانستند. مشركان كارى را كه بايد به خدا اسناد دهد به ديگرى نسبت مى دانند و چيزى را كه بايد از خدا بخواهند از ديگرى مى خواستند و اين همان قرار دادن ند و مثل است: (و من الناس من يتخذ من دون الله اندادا يحبونهم كحب الله) (سوره بقره، آیه 165) پس آنان بتها را انداد خدا قرار داده بودند، گرچه به ظاهر مى گفتند: (هولاء شفعونا عند الله) (سوره یونس، آیه 18).
عبارت (فلا تجعلوا لله اندادا)، چنانكه گذشت، بيانگر بُعد سلبى توحيد عبادى است كه بُعد اثباتى آن در صدر آيه قبل (اعبدوا...) ذكر شده است. علت تقدم بُعد اثباتى بر بُعد سلبى آن است كه در فطرت آدمى اصل بر توحيد است و شرك امرى تحميلى بر فطرت انسان است.
در كلمه طيبه لا اله الا الله نيز بُعد اثباتى بر سلبى مقدم است، گرچه برخى مى پندارند كه در اين كلمه طيبه بُعد سلبى بر بُعد اثباتى مقدم است ؛ زيرا كلمه الا به معناى غير و صفت ماقبل خود است. از اين رو معناى عبارت فوق اين است كه جز الله كه فطرت او را مى پذيرد معبود ديگرى نيست و آياتى از قبيل آيه مورد بحث و آيه (ولقد بعثنا فى كل امه رسولا ان اعبدواالله واجتنبوا الطاغوت) (سوره نحل، آیه 36) با روح كلمه طيبه لا اله الا الله مطابق است، نه با لفظ آن، چون كلمه طيبه دو قضيه اثباتى و سلبى نيست، تا ابتدا الهه دروغين را نفى و سپس الله را اثبات كند. كلمه لا اله الا الله گرچه به دو قضيه منحل نمى شود، ليكن دو مطلب اثباتى و سلبى و نيز تقدم اثباتى و سلبى و نيز تقدم اثباتى بر سلبى را مى فهماند.
مثل و همتا قرار دادن براى خداوند گاهى در قالب شرك آشكار و مشهود و گاهى در قالب شر پنهان و مستور است كه هر نوع آن مورد نهى واقع شده است.
نهى از شرك نسبت به كافران و منافقان براى تناهى از شرك بالفعل و نسبت به مومنان براى تناهى از ابتلاى به شرك جلى يا خفى است.
چون سراسر جهان امكان، وجه خداست (فانما تولوا فثم وجه الله) (سوره بقره، آیه 115) پس در حقيقت يك مدبر است كه عالم را اداره مى كند و ديگران نقشى جز مظهريت ندارند. اين كه گفته مى شود: خدا حق است، ولى وسيله اى لازم است ، چنين گفتارى با توحيد سازگار نيست. خدا حق است و خود او مسبب الاسباب است و از اين رو، ما از همان خداى مسبب الاسباب مى خواهيم تا وسايل را تامين كند: وقرب وسيلتى اليك من بنى الوسائل. بنابراين، شرك، آشكار باشد يا پنهان، با عبادت و تقوا و هدف خلقت سازگار نيست.
كلمه اندادا به صورت جمع آمده، در حالتى كه هر فرد مشرك تنها يك بت را مى پرستيد و همين طور قبايل، هر كدام بت مخصوصى داشتند كه آن را عبادت مى كردند. از اين رو، جمع كلمه انداد دو گونه توجيه مى شود:
1- چون خطاب به توده مشركان است، مجموع در برابر مجموع قرار گرفته است ؛ يعنى ، مجموع مشركان در برابر مجموع بتهايى كه عبادت مى كردند لحاظ شده است، نه اين كه هر مشركى چند بت داشته باشد و از پرستش آنها نهى شده باشد.
2- چون انسان با همه موجودات ارتباط دارد و به آنها نيازمند است، يك انسان بت پرستى كه براى هر يك از زمين، آسمان، دريا، صحرا و غير آن ربى جداگانه قائل است و به همه آنها نياز دارد، بايد به ارباب گوناگون سربسپارد.
فطرت توحيدى
از نظر قرآن كريم انسان داراى دو علم فطرى و اكتسابى است. درباره علم فطرى كه اصيل است مى فرمايد: خدا شما را با سرمايه فطرت توحيدى آفريد: (فطرت الله التى فطر الناس عليها) (سوره روم، آیه 30). اميرالمومنين (عليه السلام) درباره علم اكتسابى كه تبعى است مى فرمايد: خدا به شما چشم و گوش داد تا از بيرون وجود خود علم بياموزيد؛ اما مواظب باشيد اندوخته هاى اين چشم و گوش با علم اصيل فطرى مزاحم نباشد: (وجعل لكم السمع و الابصار والافئده لعلكم تشكرون)(سوره نحل، آیه 78).
هيچ انسانى در برابر توحيد و شرك بى طرف آفريده نشده، بلكه با سرمايه علمى فطرت توحيدى آفريده شده است و شرك امرى تحميلى است كه سرزمين فطرت توحيدى را غصب مى كند و اين تحميل شرك بر فطرت توحيدى ظلم عظيم است: (ان الشرك لظلم عظيم) (سوره لقمان، آیه 13). قرآن كريم درباره مشركان و كافران مى فرمايد: (ولكن انفسهم يظلمون)(سوره آل عمران، آیه 117) ؛ زيرا آنان فطرت توحيدى را در بين اغراض و غرايض دفن مى كنند و بذر شرك را در دل خود مى كارند و اين ظلم به فطرت است.
از اين رو پيامبران مبعوث شده اند تا فطرت توحيدى انسان را بيدار و شكوفا كنند و به همين دليل در قرآن كريم نسبت به بت پرستانى كه ابراهيم خليل (عليه السلام) بتهاى آنان را درهم شكست، مى فرمايد: (فرجعوا الى انفسهم)(سوره انبیا، آیه 64)؛ محصول بت شكنى ابراهيم (عليه السلام) رجوع انسانها به فطرت توحيدى خود بود و چون پرستش و گرايش به هر چيزى غير از خدا، بت پرستى است، گرچه مستور و خفى باشد، لازم است انسان با تبر عبادت خالصانه براى خدا، بتهاى هوا و هوس و مقام و القاب و مانند آنها را در هم بكوبد تا مشمول (اف لكم و لما تعبدون من دون الله)(سوره انبیا، آیه 67) نشود.
خداوند در پايان آيه مورد بحث مى فرمايد: (وانتم تعلمون)؛ در حالى كه شما با نداى فطرت، توحيد ربوبى و ضرورت عبادت رب خالق را مى يابيد. اين جمله يا خطاب به مشركان است و مى فرمايد: شما كه مى دانيد خالق اين نظام خداوند است، چرا غير او را عبادت مى كنيد؛ چون توحيد در خلقت مستلزم توحيد در عبادت است. يا اين خطاب به عموم انسانهاست ؛ يعنى، همه انسانها با رجوع به فطرت خود خواهند دانست كه خالقى دارند و خالق را بايد عبادت كنند.
تذكر: مفاد آيه مورد بحث و آيه قبل توحيد عبادى و توحيد ربوبى و توحيد خالقى خداوند است. اين آيات براى مومنان كه معتقد به اين عقايدند، ولى گاهى در توجه به آن كوتاهى مى كنند موعظه و براى مشركان كه فقط منكر توحيد ربوبى و دچار شرك عبادى هستند، گرچه توحيد خالقى را مى پذيرند، جدال احسن و براى ملحدان برهان است ؛ زيرا ملحدان پس از دقت در معناى آيات مذكور ناچار به تصديق خالقيت خداوند هستند و در پى آن بايد به ربوبيت مطلق خالق اعتراف و تنها او را عبادت كنند.
لطايف و اشارات
1-عبادت خالص و تقوا
خداي سبحان عبادت خالص را ميپذيرد و مشوب و غيرخالص آن را نميپذيرد. قرآن كريم گاهي در يك جمله به عبادت و خلوص در آن اشاره كرده، ميفرمايد: ﴿ألا لله الدّين الخالص﴾ (سوره زمر، آيه 3)؛ ديني براي خداست كه خالصَ باشد و غيرخدا در آن راه نداشته باشد. پس اگر شرك آشكار يا پنهان در عبادت راه پيدا كند هرگز زمينه تقوا را فراهم نميكند.
به هر ميزانْ عبادتْ خالص باشد بهره بيشتري دارد و برجستهترين درجه خلوص آن است كه در قلب عابد، احدي جز خدا نباشد؛ امام صادق(عليهالسلام) درباره قلب سليم فرمودند: دلي است كه در آن جز ياد خدا نباشد: «القلب السليم الذي يلقي ربّه وليس فيه أحد سواه» بحار، ج 67، ص 239 و اين برترين درجه خلوص است. همچنين آن حضرت ميفرمايد: «ما أنعم اللهعزّوجلّ علي عبد أجل من أن لايكون في قلبه مع الله غيره» (بحار، ج 67، ص 198)
2- خلوص در توحيد
خلوص از شرك جلي و خفي تنها در عبادت مصطلح نظير نماز و روزه نيست، بلكه در همه شئون زندگي انسان موحّد ظهور دارد.
بحث روايي
1 ـ آفرينش زمين
2 ـ هماهنگي جهان آفرينش با بهرهوري انسان
3 ـ معناي «سماء»
4 ـ آفرينش باران و رسالت فرشتگان
اشاره
1ـ آنچه در ظاهر متون نقلي مشهود است كه زمين داراي قرار است: ﴿أمّن جعل الارض قراراً﴾ سوره نمل، آيه 61. به معناي فراش و بستر ملايم با زندگي است، نه به معناي مقابل حركت؛ چنانكه تعبيرهايي مانند فراش و مهاد با كرويت زمين منافي نيست.
2ـ كرويتزمينكهمطلبيحسّي و تجربي است با روش عقلي محض قابل اثبات يا نفي نيست؛چنانكهنميتوان به ظاهر غيرقطعي متن نقلي بسنده كرد.
3- حركت زمين نيز همانند كرويت آن كه مطلبي حسّي است، بايد با روش تجربي نفي يا اثبات شود، نه از راه عقل محض؛ زيرا برهان عقلي در موجود جزئي خارجي راه ندارد و نه از راه ظاهر غيرقطعي متن نقلي.
4- آنچه طبق برهان منطقي، نه برابر مسائل رواني، قطع حاصل شد، خواه از مبادي تجربي باشد يا از مبادي عقلي محض ميتوان اولاً به صنع الهي اسناد داد و ثانياً به آن باور داشت و ثالثاً اگر اثر عملي داشت مورد استفاده عملي قرار داد و رابعاً برهان عقلي را در برابر برهان نقلي دانست، نه در برابر دين و شرع؛ زيرا عقل برهاني همان طور كه در اصول فقه ثابت شد، حجت ديني است؛ يعني، مَنْبعي از منابع دين محسوب ميشود، نه مقابل آن؛ زيرا عقل در برابر نقل است، نه در برابر دين الهي؛ چنانكه در مقدمه تفسير گذشت.
و إِن کنتم فی ریبٍ مِّمّا نزَّلنا علی عبدنا فاتوا بسورةٍ مِن مِثلِهِ وادعُوا شهدآئَکم مِّن دون اللهِ إِن کنتم صادقینَ (23)
گزیدهی تفسیر
نفی ریب (شک توام با افترا) از قرآن یا بدین معناست که در قرآن «نباید» شک کرد و یا بدین معنا که در قرآن هیچ منشا شکی «نیست» و هر شکی تنها از ناحیهی بیننده است که از روی کفر و نفاق یا جهل علمی به آن مینگرد.
آیهی محل بحث که از آیات تحدّی است، هم اعجاز قرآن و صدق دعوِی پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را اثبات میکند و هم دروغ مخالفان را. تحدی گاهی به همهی قرآن است، گاهی به ده سوره و گاهی نیز به یک سوره وچون قرآن کریم به حقیقتی برتر(کتاب مکنون) متکی است؛ کسی را یارای آوردن حتی یک سورهی کوچک مانند آن نیست. اعجاز قرآن ذاتاً مربوط به محتوای آن است. گرچه امّی بودن پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز مایهی تاکّد اعجاز آن است.
دریافتکنندهی این کتاب عبد مطلق و بندهی محض خداست و از اینرو در این کریمه با تعبیر «عبدنا» به طور مطلق و بدون هیچگونه قید، از او یاد شده است.
تفسیر
ریب: فرق بین شک و ریب این است که ریب، شک همراه با تهمت است. جملهی «و إن کنتم فی ریب» بدین معناست که اگر شما شک دارید که این قرآن کلام الله است و رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را متهم میکنید که آنرا به خداوند افترا بسته، شما نیز کتابی همانند آن بیاورید.
بسورةٍ: سوره در اصطلاح قطعهای از کلام الهی است که محتوایی منسجم داشته باشد. اما در لغت معنای محوری مادهی «سور» هیجان همراه با ارتفاع و اعتلاست؛ چنانکه وقتی خشم انسان یا حیوانی به هیجان آمد، اوج گرفت و اثرش آشکار شد، میگویند: «سارَ غضبُه» و به همین مناسبت به دیواری که بر شهر یا روستا احاطه دارد و همچنین سدّ بزرگی که مانع نفوذ بیگانه است، «سور» نامیده میشود. قطعههای مختلف کتاب الهی نیز بدین مناسبت به سوره موسوم شده که مانند سور شهر یا روستا مانع تهاجم مخالفان است و هر سوره در واقع سوری است بین مومنان و کافران.
از این تحلیل لغوی برمیآید که هر بخش از آیا قرآن کریم که ویژگی مزبور را داشته باشد یک «سوره» است. البته مصداق کامل سوره همان قطعهها و واحدهای مشخص و مشهور قرآنی است که در اصطلاح به سوره موسوم شده است. در برخی آیات، وازهی سوره بر سورهی کامل اطلاق شده؛ مانند: «سورة انزلناها و فرضناها...»(سورهی نور، آیهی 1) که مراد از آن سورهی نور است، یا «ام یقولون افتریه قل فاتوا بعشر سور مثله مفتریات»( سورهی هود، آیهی 13). در برخی موارد نیز سوره به دستهای از آیات (گرچه کمتر از سورهی اصطلاحی باشد) گفته شده؛ مانند «یحذر المنافقون ان تنزل علیهم سورة تنبّئهم بما فی قلوبهم» (سورهی توبه، آیهی 64)، «و إذا انزلت سورة ان امنوا بالله و جاهدوا مع رسوله»(سورهی توبه، آیهی 86)، «و یقول الذین امنوا لولا نزّلت سورة فاذا انزلت سورة محکمة و ذکر فیها القتال» (سورهی محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم، آیهی 20). روشن است که در این موارد مراد سورهی کامل نیست؛ زیرا هراس منافقان و انتظار مومنان درباره نزول سورهی تام و کامل نبود. در این موارد مراد از سوره، دستهای از آیات با ویژگی مزبور است (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 5، ص 300- 301). در آیهی محل بحث نیز محتمل است مراد سورهی اصطلاحی نباشد. بنابراین به هر دسته از آیات قرآن که مضمون منسجم داشته باشد، تحدی شده است.
تنوین «بسورةٍ» نیز تنوین وحدت است؛ یعنی یک سوره.
شهدائَکُم: مراد از شهید در اینجا «گواه یا کارشناس» نیست، بلکه «یاور و معین» است؛ زیرا در مبارزه و معارضه، وجود معاون موثر است و آنجا که گواه یا کارشناس سودمند است، صحنهی محاکمه و داوری است و آنچه عنصر اصلی محتوای آیهی تحدی را تامین میکند همان مبارزه است، نه محاکمه.
مهمترین اصل بعد از توحید عبادی، نبوت است. در آیهی قبل لزوم عبادت را مبرهن کرد و در این آیه طریق شناخت آورندهی مراسم عبادی بازگو شد؛ یعنی اگر در توحید عبادی تردید دارید حدّ وسط برهان آن خلقت و ربوبیت و مانند آن است و اگر در وحی و نبوت شک دارید، حد وسط آن معجزه است.
در این کریمه از جملهی شرطیه استفاده شده است. قضیهی شرطیه مستلزم جهل یا شک گوینده نیست، زیرا در شرطیهی متصلهی لزومیه، جزم به تلازم است و در منفصلهی عنادیه جزم به تعاند، وگرنه خصوص مقدم وتالی ممکن است هر دو قطعی الوجود یا قطعی العدم باشد؛ چنانکه ممکن است مشکوک باشد. خداوند علم قطعی به ریب کافران داشت، لیکن فرهنگ محاوره مقتضی نرمش در تعبیر است؛ زیرا عبارت ملایم جاذبهی ویژه دارد.
قرآن کریم در آیهی مورد بحث و آیهی بعد خطاب به مخالفان، مطلبی را به صورت قیاس استثنایی بیان کرده است: اگر شما در حقانیت قرآن تردید دارید و آنرا ساختهی فکر بشر میپندارید، پس اوردن همانند آن باید برای شما ممکن باشد؛ در صورتیکه اگر همهی شما توان خود را بهکار گیرید قطعا نمیتوانید مانند آنرا بیاورید و همین ناتوانی شما نشانهی کلام الله بودن قرآن است.
نزاهت قرآن از ریب
در قرآن کریم در برخی آیات مانند (ذالک الکتاب لاریب فیه) (سوره بقره، آیه 2) مدعی است که قرآن هرگز ریب بردار نیست و در برخی آبات مانند (وان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا) در مقام نفی برمیآید.
مفسران در مورد آیات فوق بر دو نظرند:
1- جمله (لا ریب فیه) در مقام نهی از ریب است نه نفی بدان معنا که منافقان و کافران که درباره قرآن شک دارند، نباید شک کنند
2- جمله (لا ریب فیه) در مقام نفی از ریب است بدان معنا است که در قرآن کریم هیچ منشا ریبی وجود ندارد و اگر شکی وجود دارد از ناحیه بیننده است.
پس این که در آغاز سوره بقره میفرماید: (ذالک الکتاب لاریب فیه)و همچنین میفرماید (وان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا) بدین معناست که این شما هستید که در شک فرو رفتهاید وگرنه شک به حریم کتاب الهی راه نمییابد.
قرآن کریم اصول و معارف دین و حق بودن آنها را بدیهی میداند و امر بدیهی شایسته شک و ریب نیست و میفرماید: (افیالله شک فاطر السماوات و الارض) (سوره ابراهیم، آیه 10) و درباره حق بودن وحی و رسالت میفرماید: (ذالک الکتاب لاریب فیه) اما اگر کافران و منافقان درباره اصول دین شک دارند نه برای آن است که آن حقایق قابل ریب است، بلکه براثر کوری منکران است. از این رو دربرخی آیات میفرماید: (بل ادراک علمهم فیالاخره بل هم فی شک منها بل هم منها عمون) (سوره نمل، آیه 66) کسی که قدرت تعقل را از دست داده باشد، کور است.
تذکر1- وقتی معارف الهی مجال شک نباشد، قطعا مجال انکار نیز نخواهد بود و چون معاندان انکار خود را بهصورت شک ذکر کردند، خداوند نیز از همان شک سخن گفته است.
تذکر 2- تعبیر قرآن درباره خداوند و نیز خود قرآن این است که هردو نورند: (الله نور السموات و الارض) (سوره نور، آیه 35) و درمورد قرآن میفرماید: (قد جائکم من الله نور و کتاب مبین) (سوره مائده، آیه 15) بدیهی است که نور شک پذیر نیست، مگر آنکه بیننده نابینا باشد.
ریب و شک بر دو قسم است، برخی قابل درمان و برخی غیر قابل درمان. عدهای در اوایل امر در کلام الله شک دارند و پس از دقت میفهمند که قرآن کلام الله است. ولی عدهای لجوجانه ایستادگی میکنند و این گروه قابل درمان نیستند و درباره آنها میفرماید: (وارتاب قلوبهم فهم فی ریبهم یترددون) (سوره توبه، آیه 45) و اینان همواره گرفتار ریب و تردیدند.
ریبی که کافران و منافقان درباره قرآن کریم داشتند گاهی مستقیما مربوط به مبدا فاعلی آن بوده است و گاهی مربوط به مبدا قابلی. گاهی میگفتند این کلام الله نیست و ما نیز میتوانیم مانند آن سخن بگوییم و گاهی میگفتند که چرا کلام خدا بر ما نازل نمیشود که قرآن کریم در پاسخ گروه اول میفرماید اگر شک دارید چرا مشابه آن را نمیآورید و درباره گروه دوم میفرماید: (الله اعلم حیث یجعل رسالته) (سوره انعام، آیه 124)
عبد محض خدا
به تعبیر برخی از بزرگان کاربرد کلمه عبد بهطور مطلق در قرآن کریم مخصوص پیامبر اکرم است زیرا کسی که نسبت به غیر خدا حّر مطلق است، میتواند نسبت به خدا عبد مطلق باشد. خداوند متعال بنده مطلق درهمه اعصار را پیامبر اکرم میداند و عبد مطلق نیاز به قید ندارد.
همه پیامبران و معصومان تحت لوای عبد محض و مطلق خداوند یعنی پیامبر اکرم هستند از این رو دیگران عبدالرّحمان یا عبدالرّحیم و یا حتی عبدالله شدند لیکن پیامبر اکرم به مقامی رسید که عبده لقب گرفت. عبد هویّت مطلقه است که منشا همه اسمای حسنای الهی است و به همین دلیل است که در تشهد میگوییم: و اشهد ان محمدا عبده و رسوله...
رسول اکرم سیّد الاولین و الاخرین است چنانکه میفرماید انا سیّد ولد آدم ولا فخر... واین سیادت مطلق تنها به برکت عبودیت مطلق اوست و کسی به این مقام نائل میشود که از همه قیدها آزاد باشد.
تحدی و اعجاز قرآن
همان گونه که در قرآن، خطاب به کسانی که به ربوبیت پروردگار شک داشتند خطاب شد «فات بها من المغرب» (سوره بقره، آیه 258) در این آیه هم خطاب میشود اگر در حقانیت قرآن شک دارید مانند آن را بیاورید.
سوره در این آیه اسم جنس است و مراد از آن هر سوره ای از سورههای قرآن کریم مانند کوچکترین آن، یعنی سوره کوثر است. در برابر کسانی که در راستی کوچکترین سوره قرآن تردید دارند، نباید پیشنهاد شود سوره ای مانند سوره بقره بیاورند.
تحدی در قرآن گاهی برای تمام قرآن است«قل لئن اجتمعت الانس والجن على ان ياتوا بمثل هذا القرآن لا ياتون بمثله» (سوره اسرا، آیه 88) گاهی در برابر ده سوره قرآن است«ام يقولون افتريه قل فاتوا بعشر سور مثله مفتريات» (سوره هود، آیه 13) و در آیه مورد بحث در برابر یک سوره است.
قرآن کریم سخن خداوند است و چون خداوند مثل ندارد، سخن او هم مثل ندارد. نه اینکه مثل دارد ولی دیگران از آوردن ان عاجزند. مانند آیه«و من يدع مع الله الها آخر لا برهان له به فانما حسابه عند ربه» (سوره مومنون، آیه 117) که در آن اصلا کفر برهان ندارد. نه اینکه برهان دارد و کافران از آوردنش عاجزند.
اعجاز قرآن به علت آن است که به حقیقتی برتر متکی است«انه لقرآن كريم # فى كتاب مكنون # لا يمسه الا المطهرون» (سوره واقعه، آیات 79-77) کافران و منافقان چون از این حقیقت ناآگاهند به مبارزه با آن پرداخته اند.