توضیحات: دسته: مقالات; منتشر شده در 14 مهر 1394; نوشته شده توسط محسن رزم جو; بازدید: 1357

به نام خدا

تفسیر انسان به انسان

تفسیر متشابهات عملی به محکمات عملی

پذیرش محکمات علمی
این مطلب در نشریه گذشته بحث شد.

قبول تمايلات فطري و انساني

جهت ديگر عمل دروني، قبول تمايلات فطري يا طبيعي در عرصه گزينش است. انسان از لحاظ فطرت و طبيعت، تهي از جذب و دفع و تمايل و تنفّر نيست؛ ولي خداوند در ورطه قبول و نكولِ اين تمايلات فطري يا طبيعي، او را آزاد آفريده است و او مي‏ تواند براساس (قَد اَفلَحَ مَن زَكّها)[ سوره شمس، آيه 9] تمايلات فطري خويش را برگزيند؛ يا بر محور (وقَد خابَ مَن دَسّها)[ سوره شمس، آيه 10] تمايلات فطري‏ را مقهور هيجانات طبيعي شهوت و غضب و جاه‏ طلبي كند.

مسلماً اگر به اختيار خويش از تمايلات فطري اثر پذيرد و از تمايلات طبيعي (شهوت، غضب و جاه)، تحت امامت حكمت عملي متأثّر شود، اختياري محكم شكل مي‏گيرد كه زمينه عزمي راستين را فراهم مي‏آورد.

بر اين اساس، اختيار محكم، همان تأثّر از تمايلات محكم فطري است و اختيار متشابه، انفعال در مقابل تمايلات طبيعي است. تمايلات محكم انسان همان كششهاي فطري نهاد اوست؛ يعني همان جذب و دفعهاي فطري مبتني بر بينشهاي شهودي است كه همه آنها در مسير كمال‏طلبي و خداجويي انسان قرار دارد. حبّ ذات، حبّ جاودانگي، آزادي، استقلال، عدالت، فضيلت، كمال‏خواهي، جمال‏دوستي، خداجويي، خداپرستي و حبّ «فناء في الله» از گرايشهاي اصيلي است كه در انسان نهاده شده است و از محكمات تمايلات انساني است.

جذب و دفعهاي انسان كه در مراتب مختلفي به شكل شهوت و غضب، ارادت و كراهت يا محبّت و عداوت يا تولّي و تبرّي تحت تدبير عقل عملي بروز مي‏يابد، جزو محكمات است، زيرا عقل از آن جهت كه قوّه‏اي فطري است، در تدوين گرايشها هماهنگي با فطرت را درنظر مي‏گيرد و آنها را براساس بديهيات حكمت عملي (حسن عدل و قبح ظلم) تنظيم و تدوين مي‏كند، همان‏گونه كه در بخش ادراك براساس بديهيات حكمت نظري (اصل امتناع جمع دو نقيض) حكم مي‏كند.

نهاد انسان به عدل گرايش دارد و از ظلم گريزان است و اگر تمايلات غير فطري انسان مانند شهوت، غضب و جاه‏طلبي، تحت تدبير عقل عملي او قرار نگيرد، از تمايلات متشابه شمرده مي‏شود و تأثّر ارادي از آنها در ورطه اختيار، عملي متشابه براي انسان رقم خواهد زد.

عزم محكم و تصميم متشابه

اعمال جوارحي، متفرّع بر اعمال جوانحي است و عمل جوانحي، همان قبول و نكول نسبت به عصاره علوم و تمايلات و زيرمجموعه انتخاب و اختيار انسان است. عمل محكم، عملي است كه مسبوق به عزمي محكم باشد كه آن هم متفرّع بر انتخاب محكمات بينشي و تمايلات فطري است و عمل متشابه، عملي است كه براساس تصميمات متشابه انجام شود كه آن هم متفرّع بر انتخاب و اختيار متشابهات علمي و تمايلات طبيعي است.

هر مجموعه‏اي كه در ستون بينشها و تمايلات پذيرش شده كسي گردآوري شده باشد، بستر عزم و تصميم و سپس عمل خارجي او را فراهم مي‏كند؛ خواه هماهنگ با بينشهاي حضوري و تمايلات فطري و در جهت شكوفايي آنها باشد يا ناهماهنگ با آنها و در مسير دفن فطرت باشد.

مسلّماً تنظيم آيات بُعد بينش و گرايش در عرصه قبول در جهتي همنوا با روح بلند انساني و محدود به محكمات بالاصاله و محكمات بالمحكم، اين امكان را براي قواي عامله فراهم مي‏آورد كه براساس عزم محكم، شاكله‏اي مثبت، و انساني مطابق با وجود خدادادي او بسازد و سعادت بشر را به معناي اتَمّ و اكمل آن تأمين كند و به هر ميزان كه از اين مرتبه تنزّل شود و انتخاب و اختياري متشابه در ورطه قبول و نكول داشته باشد، درصد موفقيت كمتر است، چون تصميمات متشابهي در اين بُعد اتّخاذ شده و زمينه اعمالي متشابه را فراهم خواهد كرد.

ميزان دخالت انتخاب و اختيار در عزم و تصميم عملي

تصميم‏گيري و عزم، يعني قواي عامله براساس بينشهاي منتخب و تمايلات برگزيده در عرصه پذيرش و انكار، عملي را اراده مي‏كنند و به دنبالش جوارح انسان به انجام دادن آن مي‏پردازد. اعمال ارادي انسان با انتخاب انجام مي‏شود و انتخاب در بينشها به معناي گزينش علوم براي قبول يا رد است و اختيار در تمايلات به معناي پذيرش يا ردّ كششها و گريزهاست.

بايد گفت كه انتخاب و اختيار، بدون همراهي يكديگر، در ايجاد عزم و تصميم بر عمل دوام ندارد، بلكه اثرگذاري هر دو با هم براي تداوم و استمرار عمل لازم است، لذا افرادي كه براساس بينشِ تنها يا تمايلِ صرف عمل مي‏كنند، يا براي تمايلات قوي، بينشهايشان را تغيير مي‏دهند و يا حبّ و بغض خود را براساس بينشهاي غالب تنظيم مي‏كنند: «فإنََّ حبّ الدنيا يعمي و يصمّ»[ الكافي، ج 2، ص 136]؛ محبّت، كشش و گرايش دروني به دنيا انسان را كور و كر مي‏كند؛ يعني بينشهاي او را تحت الشعاع خود قرار مي‏دهد.

براين اساس، اعمال انسان زماني دوام مي‏يابد كه برپايه بينش و تمايل (با هم) درباره آنها تصميم‏گيري شده و انجام شود: از آنجا كه زمينه‏هاي بينشي و جذب و دفعي در همه اعمال ارادي هست، انتخاب و اختيار نيز قبل از همه اعمال انسان است؛ امّا حضور بينش و تمايلات در بسترسازي براي عمل، چند صورت دارد: گاهي علوم و تمايلات، هر دو در زمينه‏سازي عملي براي انسان نقش اصلي را ايفا مي‏كند و زماني نقش اصلي زمينه‏سازي عمل برعهده علوم است و تمايلات به تبع آن اثر مي‏گذارد و در صورت سوم، نقش اصلي بسترسازي برعهده تمايلات است و بينشها نقش فرعي دارد.

به صورت طبيعي و در حالت عادي كه زمام كارهاي انسان به دست خود اوست، نقش بينش در تصميم‏گيري بيشتر است و تمايلات نيز با آن همراهي مي‏كند؛ ولي اگر انسان مجذوب شد و زمام از كف خويش افكند و به دست غير سپرد، نقش تمايلات در تصميم‏گيري او چشمگيرتر شده و بينش نيز آن را همراهي مي‏كند. حال، اگر اين جذبه‏اي كه انسان را به سوي خود مي‏كشد، جذبه ولايت الهي باشد، مسلّماً تمايلات فطري و محكمات جذب و دفع، بسترسازي تصميم را برعهده خواهد داشت و اگر اين جذبه نمود ولايت شيطان باشد، تمايلات طبيعي متشابه، پشتوانه قوّه كنش در تصميم‏گيري مي‏شود و جهل علمي و جهالت عملي، انسان را به وادي گمراهي مي‏برد.

كانون عمل محكم و عمل متشابه

انتخاب محكمات علمي و اختيار تمايلات فطري و تمايلات طبيعي تحت تدبير عقل عملي، در ورطه قبول و نكول، عمل محكم قلبي را شكل مي‏دهد و همين انتخاب و اختيار، مقدمه عزم راستين بر عمل قالبي است.

عقل عملي، كانون انتخاب علوم متقن و اختيار تمايلات متقن در ورطه قبول و انفعال و عزم محكم بر عمل خارجي در ورطه فعل است، به همين جهت وجود مبارك امام صادق(عليه‌السلام) در وصف آن فرموده‏اند: «ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان».[ الكافي، ج 1، ص 11] عزمي كه از عقل عملي سرچشمه بگيرد، مبتني بر گزينش محكمات است، از اين‏رو منشأ بهترين و محكم‏ترين اعمال جوارحي است.

عقل عملي، ظهور حيات متألّهانه انسان در ورطه عمل است، لذا آنچه تحت پوشش عقل عملي صورت بپذيرد، براي خداست.

اگر تأثّرات از درون و بيرون و نيز تأثير بر بيرون، به رهبري عقل عملي باشد، حتماً در راه رضاي خداوند است و اگر تعليم و تعلّم به رهبري عقل عملي باشد، الهي است. وجود مبارك امام صادق(عليه‌السلام) مي‏فرمايد: «من تعلّم العلم و عمل به و علّم لله دُعي في ملكوت السّموات عظيماً».[ لكافي، ج 1، ص 35] كلمه «لله» متعلّق به هر سه فعل است؛ يعني تعلّم براي خدا، عمل براي خدا و تعليم براي خدا باشد. چنين انساني در باطن عالم، شخصي عظيم شمرده مي‏شود، پس حكومت عقل عملي، تأثّرات و تأثيرات انسان را الهي مي‏كند، چون حسن فعلي و حسن فاعلي آنها را تأمين مي‏كند، از اين‏رو رسالت اصلي او عبوديت خداي رحمان و به دست آوردن بهشت است.

اگر عزم و تصميم انسان بر انجام دادن عمل بر گزينش علوم محكم يا تمايلات محكم انساني مبتني نباشد، تصميم او متشابه است و عملي متشابه را در خارج محقّق مي‏كند كه قواي عامله طبيعت، مركز اين انتخاب و تصميم‏اند و مظنونات بينشي و مشتهيات طبيعي خارج از تدبير عقل عملي را برمي‏گزينند و براساس آن، دستورهاي غير انساني را براي تأثير بر جوارح و ايجاد عمل خارجي مبهم، صادر خواهند كرد.

پس از آنكه وجود مبارك امام صادق(عليه‌السلام) عقل عملي را تعريف كردند، عده‏اي پرسيدند كه آنچه در معاويه هست، چيست و حضرت فرمودند: «تلك النكراء؛ تلك الشيطنة؛ و هي شبيهة بالعقل و ليست بالعقل»[ الكافي، ج 1، ص 11]؛ آن عقل نيست، بلكه دسيسه و شيطنت است.